Gemeenteraadsverkiezingen - 13 oktober 2024
Opkomstplicht
De tot de gemeenteraadsverkiezing 2024 toegelaten kiezers zijn niet langer verplicht zich aan te melden aan het stembureau. De opkomstplicht (sinds 1893 in voege) wordt afgeschaft.
Stemrecht
Om je recht tot stemmen voor de gemeenteraden te kunnen uitoefenen moet je tot één van deze categorieën horen: meerderjarige Belg zijn (meegeteld is de dag van de verkiezingen), meerderjarige EU-ingezetene zijn, meerderjarige niet-EU-ingezetene met minstens 5 jaar wettige verblijfplaats in het land.
Volmachten
Het royale gebruik van volmachten wordt drastisch ingeperkt. Een volmacht toekennen ‘op eer’ en volmachten gaan ronselen zoals weleer, kan niet langer. Volmachten zijn beperkt tot stemgerechtigden die op het ogenblik van de stembusslag ziek zijn of die in het buitenland verblijven. Beide te bewijzen met attest.
Maximum uitgaven
Deelnemende partijen en kandidaten mogen zich in beperkte mate in de kijker zetten. Er is een plafond op de uitgaven, waarvan het bedrag wordt bepaald op 1 mei 2024, gebaseerd op de voorlopige kiezerslijsten. Vroegere restricties worden opgeheven (grote borden, reclame via de media), andere worden bevestigd of ingevoerd (geen geschenken of gadgets, geen commerciële telefonische campagnes richting kiezers).
Verkiezingsdrukwerk mag in elke brievenbus gepost worden, ongeacht de aanduiding op de bus dat men geen reclame wil ontvangen. Wie verkiezingsdrukwerk in brievenbussen steekt, hoeft geen rekening te houden met de richtlijnen voor reclamedrukwerk. Het is immers belangrijk dat de kiezers goed worden geïnformeerd en daarom mag verkiezingsdrukwerk in elke brievenbus, ongeacht eventuele stickers. Medewerkers van bpost moeten dit drukwerk zelfs bezorgen. Die afspraak is opgenomen in de beheersovereenkomst tussen bpost en de federale overheid. Bewoners kunnen dus niet vermijden dat er verkiezingsdrukwerk in hun brievenbus terecht komt.
Namen op het stembiljet/stemscherm
Kandidaten met een dubbele familienaam (in het rijksregister), maar die in werkelijkheid met slechts één van die namen door het leven gaan, mogen met die ene naam op het stembiljet/stemscherm. Pseudoniemen, artiestennamen en roepnamen mogen niet.
Lijststemmen
Lijststemmen blijven mogelijk: ze tellen vanaf 2024 alleen nog mee om te (helpen) bepalen hoeveel verkozenen er op elke lijst zijn, en niet meer wie er verkozen is. Eens het aantal verkozenen per lijst is vastgesteld zijn de kandidaten met het hoogst aantal stemmen verkozen.
Zetelverdeling
De zetels voor de gemeenteraden worden verdeeld volgens het systeem-Imperiali. Dat gaat als volgt: het aantal stemmen van elke partij wordt achtereenvolgens gedeeld door positieve gehele getallen groter dan 1 (dus 2, 3, 4, enz.). De quotiënten die deze delingen opleveren, worden in volgorde van grootte gezet. De toewijzing gebeurt totdat alle zetels verdeeld zijn. Elke partij krijgt zoveel zetels als ze grootste quotiënten heeft.
Bekendmaking uitslagen
Het principe van bekendmaking van enkel de totaaluitslag wordt verlaten. Kiezers worden nu ingedeeld in stemafdelingen op basis van geografische deelgebieden. Elke stemafdeling heeft een apart kiesbureau. Omdat op deze manier duidelijker wordt hoe de stemverdeling per kandidaat en per wijk of buurt is, kunnen partijen beter nagaan wie waar (niet) scoort en daar conclusies aan vastknopen die in de toekomst tot een betere lijstvorming en een beter beleid zouden kunnen leiden.
Initiatiefrecht
De stemmenkampioen (over de fracties heen) met het hoogst aantal naamstemmen krijgt twee weken de tijd om een coalitie te vormen. Mislukt hij/zij/x, mag de kandidaat met het tweede hoogst aantal stemmen het proberen.
Burgemeester
De verkiezing van de burgemeester is wat directer dan in het verleden. De stemmenkampioen van de grootste partij die deel zal uitmaken van de coalitie, wordt automatisch burgemeester. Wil/kan/mag (om persoonlijke of wettelijke redenen) hij of zij niet, wordt de kandidaat met het tweede hoogste aantal stemmen van diezelfde partij burgemeester, en zo verder. Blijkt er dan nog niemand binnen deze partij in aanmerking te komen, komt de tweede grootste partij binnen de coalitie aan de beurt. En zo verder. Stemmenkanonnen die niet in een coalitie geraken, blijven op hun honger.
Akte van opvolging
Waar de burgemeester in het verleden, na een eerdere afspraak (meestal openlijk in de voordrachtsakte), vóór het einde van zijn termijn dat mandaat kon doorgeven aan om het even welke andere verkozene van zijn partij, zal dat nu automatisch beperkt worden tot de kandidaat met het tweede hoogste aantal stemmen binnen de partij. In principe blijf je burgemeester tot het einde van je mandaat of tot het van rechtswege niet meer kan (bezwarende feiten met juridische gevolgen, een constructieve motie van wantrouwen).
Voorakkoord
Voorakkoorden hebben geen juridische waarde meer, ongeacht de handtekeningen erop. Er komt nu een modelakte. Wie na de verkiezingen een coalitie wil aangaan, moet die akte gebruiken voor de voordracht van burgemeester en schepenen. Deze akte is pas beschikbaar op de dag van de verkiezingen, terwijl de uitslagen dan bekend zullen zijn. Uiteraard kunnen partijen vóór de verkiezingen afspreken om samen als één partij naar de verkiezingen te gaan en dat bekendmaken aan de kiezers.
Installatie gemeenteraad
De installatievergadering van de nieuwe gemeenteraad zal nu plaatsvinden tijdens de eerste 5 werkdagen van december 2024 en niet meer begin januari 2025. Na de installatie van de schepenen legt de aangewezen burgemeester de eed af. Zijn/haar benoeming komt aan de hogere overheid toe. Aansluitend op deze installatievergadering volgt de raad voor maatschappelijk welzijn die ook zijn samenstelling regelt.
Een vergelijking met Nederland
Benoeming
Burgemeesters worden bij Koninklijk besluit benoemd. De commissaris van de Koning ( = vergelijkbaar met onzegouverneur), de vertrouwenscommissie en de Minister van BZK (= onze minister van Binnenlandse zaken) spelen allen een rol bij het tot stand komen van de benoeming.
Openstelling vacature
De gemeenteraad stelt een profielschets voor de nieuwe burgemeester op. De gemeenteraad bespreekt de profielschets met de commissaris van de Koning in een vergadering van de gemeenteraad. De gemeenteraad stelt uit zijn midden een vertrouwenscommissie in.
De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) stelt de vacature open op advies van de commissaris van de Koning. Sollicitanten schrijven een brief aan Zijne Majesteit de Koning en sturen die brief aan de commissaris van de Koning.
De commissaris van de Koning vraagt justitiële antecedenten op van de sollicitanten en selecteert kandidaten die in zijn of haar ogen benoembaar zijn.
Selectie sollicitanten
De commissaris van de Koning overlegt met de vertrouwenscommissie uit de gemeenteraad over zijn of haar voorselectie en stelt daarna de uiteindelijke selectie vast.
De vertrouwenscommissie voert sollicitatiegesprekken met de geselecteerde kandidaten en brengt daarna advies uit aan de gemeenteraad. In dat advies geeft de vertrouwenscommissie gemotiveerd aan welke twee kandidaten zij aanbeveelt voor benoeming.
De gemeenteraad bespreekt in een besloten vergadering het advies met de vertrouwenscommissie en stelt de aanbeveling vast met daarop de namen van de twee beste kandidaten in volgorde van voorkeur (een aanbeveling bevat slechts bij hoge uitzondering één kandidaat). Alleen de naam van de kandidaat die bovenaan staat wordt openbaar gemaakt; de tweede naam blijft geheim.
Benoeming
De aanbeveling wordt door de gemeenteraad gestuurd aan de minister van BZK. Verder rapporteert de commissaris van de Koning aan de minister van BZK hoe de procedure is verlopen. De minister van BZK laat de als eerste aanbevolen kandidaat screenen. Dat betekent dat er naslag wordt gedaan naar de betreffende persoon door de AIVD (= Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst) en dat er een fiscaal onderzoek plaatsvindt. De minister van BZK spreekt met de kandidaat en draagt de kandidaat daarna voor benoeming voor bij de Koning. De Koning benoemt de burgemeester bij Koninklijk Besluit.
Bij benoemingen voor gemeenten met 50.000 inwoners of meer en bij hoofdsteden van provincies wordt de voordracht van de minister van BZK eerst besproken in de ministerraad.
Benoeming vindt plaats bij Koninklijk Besluit en wordt bekendgemaakt met een persbericht. De commissaris van de Koning beëdigt de burgemeester in de gemeenteraad.
Klankbordgesprekken
De burgemeester en (een afvaardiging van) de gemeenteraad bespreken op regelmatige basis elkaars functioneren.
Wederzijdse feedback
Na de benoeming spreekt de burgemeester regelmatig met een afvaardiging van de gemeenteraad over elkaars functioneren om wederzijdse verwachtingen uit te spreken en, indien nodig, bij te sturen. Daarbij kan ook met externe actoren worden gesproken.
De gemeenteraad en de burgemeester maken afspraken over de frequentie en vormgeving van de gesprekken. De commissaris van de Koning ontvangt een afschrift van de verslagen.
Herbenoeming
Tegen het einde van haar/zijn termijn spreken de burgemeester en gemeenteraad over herbenoeming.
Herbenoemen
Voor het einde van de benoemingstermijn van zes jaar weegt de zittende burgemeester af of zij/hij voor herbenoeming in aanmerking wil komen en, zo ja, onder welke condities. De gemeenteraad formuleert een oordeel over het functioneren van de burgemeester in de vorm van een aanbeveling inzake de herbenoeming.
De commissaris van de Koning ziet toe op de kwaliteit van het herbenoemingsproces, pleegt zo nodig overleg met betrokkenen en brengt advies uit aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties over de aanbeveling van de gemeenteraad.
De burgemeester wordt herbenoemd bij Koninklijk Besluit.
Afscheid
Indien de burgemeester tussentijds vertrekt of niet wordt herbenoemd, dan begint de zoektocht naar een nieuwe burgemeester opnieuw.
De commissaris van de Koning kan indien nodig gedurende de procedure een waarnemend burgemeester benoemen.